Дүниежүзілік банктің Орталық Азия бойынша экономисі Хулио Ревилла мамыр айында журналистермен кездескен кезде мұнай барлық мәселені шешіп бере алатын сиқырлы таяқша емес екенін, сол себепті, жеке секторды нығайтуға бағытталған ауқымды реформалар қажет екенін айтты. Оның айтуынша, мұнайға деген сұраныстың өсуі экономикаға уақытша әсер етеді. Жеке секторды дамыту ғана өсімге серпін бермек. Үкімет те реформалар жүргізуге ынталы. Дамыған елдердің тәжірибесін талдап, жер қойнауы саласындағы заңнамалық базаны жетілдіре бастады. Әрине, энергетикалық сектор, көмір өндіру және мұнай-газ өнеркәсібі дамыған біздің ел үшін «нөлдік» шығарындыларға қол жеткізу күрделі мәселе. Сол үшін экономиканы көміртексіздендірудің арнайы ұзақмерзімді бағдарламасы әзірленді.
Қаржыгер Расул Рысмамбетовтің айтуынша, мұнайға тәуелділіктен құтылудың жолы – ұзаққа созылатын күрделі жол. Экономиканы әртараптандырудың нәтижесін көру үшін кемі 10-15 жыл қажет. Бізде бұл бағытта үміттендіретін сала жетеді. Бірақ сарапшы айтып өткендей, кей кезде әлемдік саясаттағы форс-мажор құбылыстар сағызша созылып жүрген жобаларды қысқа мерзімде қолға алуымызды жылдамдатып жіберуі мүмкін.
«Ел азаматтарының күнкөріс деңгейіне нарықтық баға беру мүмкін емес. Біздің тұрмысымыз араб елдері тәрізді бай да емес, кедей де емес. 10-15 жылдан кейінгі жағдай қандай болады деген сұраққа жауап беру өте қиын. Егер мұнайға деген тәуелділік деңгейін төмендеткіміз келсе, ауыл шаруашылығына баса мән беруіміз керек. Қазір логистика сегментіндегі ең пайдалы бизнес көзі – ауыл шаруашылығы өнімдері, бидай тасымалы. Бірақ Үкімет бұл саланы мұнай сегментіне балама бағыт деп мойындауға асығар емес. Ауыл шаруашылығы саласында Үкіметтің өзі аттап өте алмайтын кедергілер жетеді. Ірі жер иеленушілердің қолында қанша жер барын ашып айтатын мәліметтер әлі тым жұмбақ екенін 2019 жылдары жер тағдыры талқыға түскен жылдары байқап қалдық. Қазақтың батысы мен шығысы, оңтүстігі мен солтүстігі арасындағы жер көлемі көп болғанымен, суармалы жер аз. Ауыл шаруашылығына мұнайға балама бағыт ретінде қарау үшін жерді сауықтыру бағдарламасын қолға алу керек. Бұл құжаттың қаржылық салмағы – 50–70 трлн теңге. Үкіметтің осы мәселеге келгенде үні шықпай қалуының себебі осы болуы мүмкін», дейді ол.
Сарапшы Айдархан Құсайынов айтып өткендей, экономиканы кейінгі жағдайға бейімдеу туралы аз айтылады, тек осы кезеңнен өтсек болды деген көзқарас басым.
«Себебі біздің экономика Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған сияқты шетелдіктердің басқаруындағы екі-үш жобаға тәуелді. Одан өзге ішкі өсімге дем беріп отырған факторлар әлсіз. Мәселеге осы тұрғыдан қарағанда, біздің шикізаттық бағытқа, мұнайға деген тәуелділігіміздің саяси-экономикалық астары басым. Мұнайға тәуелділік деңгейін төмендету – тек мұнайдан ғана емес, сонымен бірге осы сегменттегі шетелдік бақылау деңгейін де төмендету. Теңге бағамына тікелей әсер ететін негізгі факторлар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ұлттық банк сыртқы факторлар ретінде мұнайдың әлемдік бағасын, негізгі сауда әріптес елдердің, ең алдымен, Ресей валюта бағамының динамикасын, әлемдік пайыздық мөлшерлемелерді, әлемдегі геосаяси жағдайды қамтиды. Біз қазір теңгенің күшін тек мұнаймен ұстап отырмыз. Егер басқаша болса 1 доллардың қанша теңге болатынын ашып айту қиын. Төмен тарифтер мен өнім бағасы бизнесті дамытуға мүмкіндік бермейді. Экономиканы теңге бағамын тұрақтандыру арқылы ұстап отыру үшін тым ақылды болудың қажеті жоқ. Мұнайға тәуелділіктен құтылғымыз келсе, мұнай ақшасымен бағаны субсидиялауды тоқтатуымыз керек. Экономиканы реформалау үшін жүйені реформалау керек» дейді Айдархан Құсайынов.
Сарапшының баяндауынша, теңгенің нарықтық құнынан қорықпау қажет. «Біз ұзақ жылдар бойы халықтың жағдайын ойлап, логикалық тұзаққа түсіп қалдық. Дәл қазір теңгеміздің бағасы экономиканың даму деңгейіне сай емес, тым күшті. Ұлттық валютамызды мұнай субсидиясынсыз қабылдауды үйренсек, экономика нарықтық жолмен дамиды», дейді сарапшы.
